SHIBORI SANATI
Shibori Tekniği: Japon Kültürünün İncisi
Japonya, zengin kültürü ve tarihi ile dünyada eşsiz bir yer tutar. Bu kültürün önemli bir parçası da geleneksel el sanatlarıdır. Shibori tekniği, Japon tekstil sanatının önemli bir örneğidir. Bu yazıda, Shibori'nin ne olduğunu, tarihini, çeşitlerini, kullanım şekillerini, özelliklerini, el sanatları ve kıyafetler içindeki önemini, özellikle kimonolarda nasıl kullanıldığını ve hangi ipliklerin veya kumaşların tercih edildiğini inceleyeceğiz.
Shibori Nedir?
Shibori, Japonca "sıkıştırmak" veya "preslemek" anlamına gelir. Bu teknik, kumaş üzerinde desen oluşturmak için kumaşı belirli bölgelerde sıkıştırma, bağlama, katlama veya dikişle şekillendirme işlemidir. Shibori'nin temel fikri, kumaşa direnç uygulayarak boya veya renk uygulandığında desenli bir yüzey oluşturmaktır. Bu da boyanın kumaş boyunca eşit şekilde akmasını önleyerek el işçiliğinle oluşturulan desenlerin ön plana çıkmasını sağlamaktadır.
Shiboride ön plana çıkan başlıca renk ilk olarak mavidir. Burada da karşımıza Japonya’da binlerce yıldır sadece katı maddeleri değil kumaşları da boyamak için kullanılan INDIGO bitkisi çıkar. Shibori desenleri bağlanır, kenetlenir ,bükülür yada dikilir ve sonrasında geleneksel olarak indigo fıçısında renk verilir bunun dışında zaman içerisinde düşük etkili fiber reaktif boyalar kullanılarak da farklı renkler oluşturulmaktadır. Shibori aslında bir çeşit batik tekniği (tie and dye ) olmakla beraber normal bir batik deseni yada uygulanış biçimi bakımından daha komplikedir.
Tarihçesi:
Shibori tekniği, Japonya'nın 8. yüzyıldan itibaren tarihine dayanır. İlk olarak Çinden gelen bir boyama tekniğinin zamanla evrimleşerek Japonlar tarafından bir sanata dönüştürüldüğü düşünülse de başlangıçta samuray sınıfının kimonolarında desen oluşturmak için kullanılmıştır. . İlk başlarda sadece aristokrat sınıfın giyiminde kullanılan Shibori, zamanla diğer sınıflar arasında da popülerlik kazanmıştır.
Ortaçağ Japonya'sında, Shibori tekniği, farklı bölgelerde ve topluluklarda farklı varyasyonlar kazanmıştır. Farklı yörelerde yaşayan ustalar, kendilerine özgü teknikler geliştirmiş ve bu sanatı kuşaktan kuşağa aktarmışlardır.
Özellikle Edo döneminde (1603-1868), Shibori'nin popülerliği artmış ve bu dönemde birçok farklı desen ve teknik ortaya çıkmıştır. Shibori, geleneksel Japon tekstil tasarımının önemli bir parçası haline gelmiş ve kimonolardan ev tekstiline kadar geniş bir yelpazede kullanılmıştır.
Başlıca Shibori Teknikleri
1. Kumo Shibori (Örümcek yada Bulut Shibori):
Kumo Shibori, adını Japoncada "örümcek" anlamına gelen "kumo" kelimesinden alır. Bu teknik, kumaşı sıkıca bağlayarak ve bağlantı noktalarından renk uygulayarak örümcek ağına benzeyen karmaşık desenlerin oluşturulmasını amaçlar. Kumo Shibori'nin temel amacı, kumaşı bağlantı noktalarından renklendirirken belirgin ve ince desenler yaratmaktır. Bu teknik, görsel olarak zengin, organik ve dokusal desenler üretir. Desenin nereye yerleştirileceği, nasıl bağlanacağı ve hangi renklerle boyanacağı konularında sanatçının ustalığı, sonuçların estetik değerini belirler.
Arashi Shibori, Japon Shibori tekniğinin bir türüdür ve adını Japonca'da "fırtına" anlamına gelen "arashi" kelimesinden alır. Bu teknik, kumaşı bir direnç yüzeyi oluşturmak için sarmak ve bağlamak suretiyle elde edilen karakteristik desenleri içerir. Arashi Shibori'nin temel özelliği, kumaşı bir boru etrafına sıkıca sarmak ve ardından bu boruyu sıkıca bağlamaktır, bu da rüzgarın etkisi altında oluşan organik desenlere benzer bir görünüm kazandırır.
Itajime Shibori, adını Japonca'da "katlamak" anlamına gelen "itajime" kelimesinden alır. Bu teknik, kumaşı düzenli olarak katlayarak ve sıkıştırarak geometrik desenler oluşturmayı amaçlar. Itajime Shibori, düzenli ve simetrik desenleriyle diğer Shibori türlerinden ayrılır. Kareler, üçgenler, dikdörtgenler gibi geometrik şekillerin yanı sıra çeşitli diğer desenler de oluşturulabilir. Bu teknik, düzenli ve tekrarlanan desenlerin estetik bir yaratımını sağlar.
4. Nui Shibori (Dikiş Shibori):
Nui Shibori, adını Japonca'da "dikiş" anlamına gelen "nui" kelimesinden alır. Bu tekniğin temelinde kumaş üzerine elde yapılan dikişler ve bunların ardından yapılan çekme işlemleri bulunur. Nui Shibori, özellikle ince ve detaylı desenlerin oluşturulması için kullanılır. Kumaşın genel tasarımı belirlendikten sonra, desenin nasıl oluşturulacağına karar verilir. Genellikle beyaz veya hafif renkli kumaşlar tercih edilir, böylece renklendirme işlemi daha belirgin olur. Dikişler genellikle elde yapılan ince ve düzenli dikişlerdir. Desene bağlı olarak farklı dikiş türleri kullanılabilir. Dikişler yapıldıktan sonra, dikişlerin çekilmesi işlemine geçilir. Dikişlerin çekilmesiyle kumaş üzerinde desen oluşur. Dikişler çekildikçe, kumaşın çekilen bölgeleri renk uygulamasına direnç gösterir. Kumaş genellikle renklendirme için bir boyama tankına batırılır veya renkli boyalar doğrudan dikişler üzerine uygulanır. Dikişler arasındaki bölgeler renk absorbe etmez ve desen belirginleşir. Renklendirme işlemi tamamlandıktan sonra, dikişlerin çözülmesi ve kumaşın yıkanması ve kurutulması gibi adımlar gerçekleştirilir. Bu aşama, Nui Shibori'nin tam anlamıyla ortaya çıkmasını sağlar.
5. Kanoko Shibori ( Benekli beyaz nokta desenli Shibori ):
Adını Japonca "pürüzlü" ya da "nohut" anlamına gelen "kanoko" kelimesinden alır. Bu tekniğin özelliği, kumaşa küçük düğümler atarak yapılan bağlama işlemidir. Kumaşın genel tasarımı belirlendikten sonra, küçük düğümlerle yapılan bağlama işlemine geçilir. Her bir düğüm, kumaşın o bölgesini renklendirme işlemine karşı dirençli hale getirir. Düğümleme işlemi tamamlandıktan sonra, kumaş genellikle renklendirme için bir boyama tankına batırılır veya renkli boyalar doğrudan uygulanır. Düğümler arasındaki bölgeler renk absorbe etmez ve desen belirginleşir.
"Miura" adının, Japonyanın güneydeki Kyushu adasından Arimatsu bölgesine gelen ve karısı bu döngüsel bağlama işlemini yerel halka öğreten doktor Miura'dan geldiğine inanılıyor. Miura tekniğinde kumaş bir kancayla çekilir, ardından parçanın etrafına iki kez bir iplik dolanır, bu nedenle adı da buradan gelir . Düğümleme yapılmaz. Bağlama ipliği, kumaşın bağlı kısmının tamamını gerginlikle tutar. Bağlama ve çözmenin daha kolay olması, bu işlemin üretimini daha ucuz hale getirir. Bu süreçte ciltleme düğümlenmeyip yalnızca iki kez ilmeklendiğinden, yumuşak, filigran benzeri bir tasarımla sonuçlanır. Miura, diğer tekniklerle birlikte bol miktarda kullanılmış ve böylece sürecin görsel dağarcığı başarıyla genişletilmiştir.
Kullanım Şekilleri ve Özellikleri:
Shibori tekniği, genellikle giyimde, ev tekstilinde, sanat eserlerinde ve dekorasyon alanlarında kullanılır. Elde edilen benzersiz desenler ve dokular, her ürüne özgü bir estetik katmaktadır. Shibori desenli kumaşlar genellikle yastıklar, perdeler, masa örtüleri gibi ev tekstili ürünlerinde tercih edilir.
El Sanatları ve Kıyafetler İçindeki Önemi:
Shibori tekniği, geleneksel Japon el sanatları içinde önemli bir yer tutar. Elde edilen desenler, her bir ürüne kişisel bir dokunuş katar. Günümüzde, Shibori desenli kumaşlarla tasarlanan modern kimonolar ve diğer giyim ürünleri, geleneksel ile modernin muhteşem bir birleşimini sunar.
Kimono, geleneksel Japon giyim tarzının en ikonik örneğidir ve Shibori desenleri genellikle kimono tasarımlarında karşımıza çıkar. Kumaş genellikle ipek veya pamuk kullanılarak yapılır. Pamuk özellikle uygulanan renkleri emiciliği ve absorbe etmesi , ipek ise hafif ve parlak bir dokuya sahip olması nedeniyle tercih edilmesindeki baş etkenlerdir. Bunun yanında keten, viskon, yün hatta günümüzde sentetik ve benzeri kumaşlara da uygulamalar yapılabilmektedir. Shibori desenleri, genellikle kimono yakalarında, kollarda veya eteklerde kullanılarak bu geleneksel giyim parçasına özgü bir zarafet katar. Bu teknik, doğadan esinlenen desenleri, doğal renkleri ve zarif detayları içerir. Kimono tasarımında kullanılan Shibori desenleri, Japon kültürünün ve doğanın güzelliklerini yansıtarak geleneksel estetiği canlandırır.
Shibori, kumaş üzerinde oluşturulan benzersiz desenlerle bilinir. Katlama, bağlama, dikme veya sıkıştırma gibi farklı tekniklerle yapılan bu desenler, kimono tasarımlarına özgü ve dikkat çekici bir karakter katar. Her bir Shibori deseni, bir sanat eseri gibi özel ve eşsizdir. Shibori tekniği, hem bir ritüel hem de bir sanat formu olarak kabul edilir. Geleneksel olarak, kimono yapımı esnasında ustalar bu tekniği ustalıkla kullanır ve bu süreç, bir sanatçının yaratıcılığını ve becerisini gösterir. Shibori desenleri, genellikle sembolik anlamlara sahiptir. Örneğin, belirli bir desen veya renk, mevsimleri, doğayı, aile bağlarını veya kişisel başarıları temsil edebilir. Kimono giyen kişi, seçtiği Shibori deseni aracılığıyla kendini ifade edebilir.